Skolioz onurğanın anormal yanal əyriliyidir. Ən çox uşaqlıq və ya yeniyetməlik dövründə diaqnoz qoyulur. Onurğanın normal əyriləri “sagittal” müstəvidə servikal, torakal və bel bölgələrində meydana gəlir. Bu təbii əyrilər başı çanaq üzərində yerləşdirir və hərəkət zamanı mexaniki gərginliyi yaymaq üçün amortizator kimi işləyir. Skolioz tez-tez “tac” (frontal) müstəvidə onurğanın əyriliyi kimi müəyyən edilir. Əyrilik dərəcəsi koronal müstəvidə ölçülsə də, skolioz əslində aşağıdakı müstəviləri əhatə edən daha mürəkkəb, üç ölçülü problemdir:
Tac müstəvisi başdan ayağa və çiyinlərə paralel olan şaquli müstəvidir, bədəni ön və arxa hissələrə ayırır. Sagittal müstəvi bədəni sağ və sol yarıya bölür. Eksenel müstəvi yerin müstəvisinə paralel və koronal və sagittal müstəvilərə düz bucaq altındadır.
Skoliozun simptomları skoliozun dərəcəsindən asılı olaraq geniş hüdudlarda dəyişə bilər.
Yüngül əyriliklərdə simptomlar tamamilə kosmetik ola bilər:
- Çanaq və çiyinlərin hündürlüyündə görünən fərq (asimmetriya)
- Bədənin sağ və ya sol tərəfə əyilməsi
- Kürək sümüklərinin hündürlük fərqinin olması
- Bədən tarazlığının pozulması
- Bud çanaq oynağının digərinə nisbətən yuxarıda olması
- Döş qəfəsində asimmetriya
- Aşağı ətraflardan birinin digərinə nisbətən uzun və ya qısa olması
- Bel nahiyyəsində dəridə tüklənmə, ləkə və çuxur görünməsi
Daha ciddi əyriliklərdə:
- Bel və kürəkdə ağrı
- Ayaqlarda ağrı, uyuşma və zəiflik
- Nəfəs almada çətinlik
- Halsızlıq və tez yorulma
Skoliozun səbəbləri və növləri
Skolioz araşdırma cəmiyyətinə (SRS – Scoliosis Research Society) görə, skoliozun təxminən 80 %-də hər hansı bir səbəb təyin edilə bilmir (idiopatik skolioz). Doğuş qüsurları, nevroloji anormallıqlar və genetik qüsurlar skoliozda müəyyənləşdirilən ümumi səbəblər kimi göstərilə bilər.
Skoliozun idiopatik, degenerativ, anadangəlmə, sinir-əzələ, torakogen və sindromik kimi müxtəlif növləri vardır.
İdiopatik skolioz: Adətən uşaqlıq və yetkinlik dövründə görülən və səbəbi bilinməyən skolioz növüdür. İdiopatik skolioz, bütün skolioz hallarının 75-80% -ni təşkil edir. Bu tip skolioz erkən yaşlarda başlamağına baxmayaraq ağrı və digər gözlə görülən əlamətlər olmur. Lakin yaş artdıqca və böyümə davam etdikcə onurğa əyriliyi müxtəlif problemlər yarada, eyni zamanda xəstədə ağrı şikayətləri başlaya bilər.
İdiopatik skolioz yaranma zamanına görə 3 qruba bölünür: infantil, yuvenil, adolesan
İnfantil skolioz: Yeni doğulan və 3 yaşa qədər uşaqlarda görülən skolioz növüdür. Uşaqlarda infantil skoliozu çox zaman bud çanaq displaziyası müşayiət edir.
Yuvenile idiopatik skolioz: Bu tip skolioza 3-10 yaş arası uşaqlarda rast gəlinir. Bu skoliozda əyrilik artımı digərlərinə nisbətən daha çoxdur.
Adolesan skolioz: 10 -18 yaş arası görülən skoliozdur. Pediatrik skoliozların 80%-i bu qruba aiddir.
Konjenital (anadangəlmə) Skolioz:
Anadangəlmə skolioz uşaq ana bətnində ikən yaranır və inkişaf edir. Bu tip skoliozun əmələ gəlməsində ana bətnindəki infeksiyalar, anada şəkərli diabet, ürək xəstəlikləri, hipertermiya, alkoqol istifadəsi, valproik turşu istifadəsi, vitamin və mineral çatışmazlıqları kimi fərqli səbəblər göstərilir. Eyni zamanda irsi xüsusiyyətləri olan bəzi xəstəliklərin anadangəlmə skoliozu müşaiyət etdiyi də görülməkdədir. Anadangəlmə skoliozda körpənin anormal onurğa ilə doğulmasına baxmayaraq ilkin mərhələdə əyrilik müşahidə olunmaya bilər. Əyrilik adətən davamlı böyümə ilə özünü göstərir. Bəzi hallarda, əyrilik yeniyetmədə sürətli böyümə mərhələsinə qədər son dərəcə yavaş irəliləyir. Struktural pozğunluqlar müxtəlif yollarla anadangəlmə skolioza səbəb ola bilər. Ana bətnində meydana gələn quruluş problemləri və onurğa qüsurları şəklində özünü göstərir. Bəzi xəstələrdə hər iki qüsuru birlikdə görmək mümkündür.
Anadangəlmə skoliozda onurğa beyni (41%), ürək (7-12%) və böyrəkdə (20%) anormallıqlar müşahidə edilə bilər.
Sinir-Əzələ Skoliozu
Əzələ-sinir skoliozunda beyin, onurğa beyni və əzələ sisteminin problemləri nəticəsində əmələ gələn nizamsız bir onurğa əyriliyidir. Sinir və əzələlər onurğa və bədən tarazlığını (balansını) qoruya bilmir. Sinir-əzələ əyrilikləri tez-tez çanaq asimmetriyası ilə əlaqələndirilir, bu vəziyyətdə uşağın çanağının bir tərəfi digərindən daha yüksək olur. Belə xəstələrdə bədən inkişaf etdikcə yetkin yaşa doğru əyrilik artımı davam edir. Oturaq həyat keçirən və yeriyə bilməyən xəstələrdə isə skolioz daha ciddi vəziyyət alır.
Sinir-Əzələ skoliozunun ən çox görüldüyü xəstəliklər:
- Beyin İflici (CP)
- Onurğa Əzələ Atrofiyası (SMA)
- Angelman sindromu
- Arnold-Chiari malformasiyası, sirenks və ya onurğa beyni travması
Degenerativ Skolioz
Yetkinlərin başlanğıc skoliozu olaraq da bilinən degenerativ skolioz, fəqərələrin sümük zəifliyi səbəbi ilə əriməsi, onurğanın hərəkət edən hissələri olan fəqərəarası disklərin degenerasiyası və kiçik oynaqların artrozundan mənşə alan onurğa əyriliyidir. Degenerativ skoliozda fəqərələr arasındaki disklərin və oynaqların çökməsi onurğada asimmetriya əmələ gətirir və bəzi hallarda bu sürüşməyə səbəb olur. Belə fəqərə sürüşmələri bir səviyyədən daha alt səviyyəyə doğru irəlilədikcə onurğa əyriliyi inkişaf edə bilər. Bu tip skolioz onurğanın bel nahiyəsində daha çox görülür.
Torakogenik Skolioz
Adından da görüldüyü kimi döş nahiyyəsində hər hansı bir xəstəlik və ya cərrahi əməliyyat nəticəsində yaranan onurğa əyriliyidir. Anadangəlmə ürək qüsurunu aradan qaldırmaq üçün aparılan cərrahi əməliyyatlar və eyni zamanda Limfoma kimi xərçəng xəstəliklərinin də zamanla böyüməsi onurğa sütununda asimmetriya yarada bilir.
Sindromik Skolioz
Sindrom bir neçə kliniki xüsusiyyətin birləşməsidir. Bu tip skolioz hər hansı bir sindrom xəstəliyinin bir hissəsi kimi ortaya çıxır və inkişaf edir:
- Əzələ distrofiyası,
- Poliomyelit,
- Artrogripoz, Spina Bifida, Marfan sindromu və Ehlers-Danlos Sindromu
- Neurofibromatoz
- Klippel-Feil
Uşaqlarda skoliozun diaqnozu
Erkən diaqnozun çox vacib olduğu skolioz xəstəliyi adətən müxtəlif testlərlə müəyyən edilir.
Birinci mərhələdə uşaq həkimi “irəli əyilmə testi” istifadə edirr. Müvafiq olaraq, xəstə düz dayanaraq ovuclarını bir-birinə bağlayır və qolları yerə doğru yelləndiyi üçün irəli əyilir. Arxa tərəfdən baxanda arxanın bir tərəfi daha yüksəkdirsə, skolioz ehtimalı var. Bu testlə yanaşı, uşaq həkimi qabırğa nahiyəsində balanssızlıq aşkar edərsə, skoliometrdən istifadə edərək, donqarın ölçüsünü təyin edə bilər. Bu ağrısız və sadə bir testdir. Bundan əlavə, ayaqların uzunluğunu ölçməklə, onurğada balanssızlığın ölçüsü müəyyən edilir.
Xəstəliyin qəti diaqnozunu qoymaq üçün uşaq həkimi xəstəni dayaq – hərəkət sistemi xəstəlikləri üzrə mixtisaslaşmış həkimə – travmatoloqa yönləndirir.
Travmatoloq onurğanın ön və yan hissələrini görmək üçün rentgenoqrafiya tələb edir. Daha ağır hallarda, MRT (maqnit rezonans görüntüləmə) diaqnoz üçün vacibdir. Görüntünün məqsədi əyriliyin onurğaya hansı sürətlə və hansı nöqtələrdə təsir etdiyini görməkdir. Yalnız bu şəkildə xüsusi bir müalicə planı yaradıla bilər.
Görüntü çəkildikdən sonra 25 dərəcədən 30 dərəcəyə qədər olan əyrilər müalicə tələb edir, 45 dərəcədən 50 dərəcəyə qədər olan əyrilər isə ağır hallar hesab olunur.
Skolioz dərəcələri yüngül, orta və ağır olaraq üçə bölünür.
- Yüngül skolioz 20 dərəcədən az əyriliklərdir.
- Orta dərəcəli skolioz 20-40 dərəcə arasındakı əyriliklərdir.
- Ağır skolioz əyrilik 40 dərəcədən çoxdur.
- X-şüaları : Bədənin bir hissəsinin bir filmi və ya şəklini yaratmaq üçün radiasiya tətbiqi onurğaların quruluşunu və oynaqların konturunu göstərə bilər. Ağrının digər potensial səbəblərini, yəni infeksiyaları, qırıqları, deformasiyaları və s. axtarmaq üçün onurğanın rentgenoqrafiyası alınır.
- Kompüter tomoqrafiyası (CT və ya CAT scan) : Kompüter rentgen şüalarını oxuduqdan sonra yaradılmış diaqnostik görüntü; onurğa kanalının formasını və ölçüsünü, içindəkiləri və ətrafındakı strukturları göstərə bilər. Sümük strukturlarını vizuallaşdırmaqda çox yaxşı.
- Maqnit rezonans görüntüləmə (MRT) : Güclü maqnitlərdən və kompüter texnologiyasından istifadə edərək bədən strukturlarının üçölçülü təsvirlərini yaradan diaqnostik test; onurğa beynini, sinir köklərini və ətraf əraziləri, həmçinin böyümə, degenerasiya və deformasiyaları göstərə bilər.
Uşaqlarda skolioz müalicəsi
Uşaqlar çox sürətlə böyüdükləri üçün əyrilik sürətlə arta bilər və vəziyyət daha da pisləşə bilər. Bu səbəblə ilk diaqnozdan sonra xəstəni müşahidə altında saxlamaq və vaxt itirmədən lazımi müalicəni tətbiq etmək şərtdir.
Uşaqlarda skoliozun müalicəsində xəstəliyin dərəcəsi, uşağın yaşı, xəstəliyin ailə tarixi və problemin kök səbəbi mühüm detallardır. Ancaq üç fərqli müalicə variantından danışmaq olar: müşahidə, onurğa dəstəyi və cərrahiyyə.
Müşahidə
- Yüngül hallarda hər 4-6 ayda bir xəstənin yoxlanılması prinsipinə əsaslanır. Daha əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, onurğanın əyriliyi ilə yaşamağa davam etmək mümkündür.
- Orta dərəcədə ağır hallarda, pozğunluğun inkişafının qarşısını almaq üçün onurğa dəstəklənir. Bu dəstək xüsusi tibbi korsetlər tərəfindən təmin edilir.
- Daha ağır hallarda, deformasiyanı müalicə etmək üçün onurğanın qaynaşması və alətlər adlanan skolyoz əməliyyatları edilə bilər. Əməliyyat üçün onurğa əyrisi adətən 45 dərəcədən çox olmalıdır.
Skolioz səbəbiylə uşağın gündəlik həyatı ciddi şəkildə təsirlənməyə başlamışsa və ağrı səbəbiylə həyat keyfiyyəti aşağı düşmüşsə, cərrahi üsullar çox təsirli nəticələr verir. Bu prosedurlar zamanı ortoped – travmatoloq həkim onurğanın təsirlənmiş sahələrini yenidən düzəldir və metal çubuqların köməyi ilə sabitləşdirir. Əməliyyatdan sonra bir neçə gün xəstəxanada qalmaq kifayətdir; tam bərpa 1-2 ay ərzində baş verir.
Cərrahiyyə
Uşaqlarda əməliyyatın iki əsas məqsədi yetkinlik dövründə əyriliyin irəliləməsini dayandırmaq və onurğa deformasiyasını azaltmaqdır. Əksər travmatoloqlar yalnız onurğa əyriliyi 40 dərəcədən çox olduqda və irəliləmə əlamətləri olduqda əməliyyatı tövsiyə edərlər. Bu əməliyyat konkret vəziyyətdən asılı olaraq anterior yanaşma (öndən) və ya posterior yanaşmadan (arxadan) istifadə etməklə edilə bilər.
- Posterior yanaşma: Yeniyetmə idiopatik skolioz üçün ən çox həyata keçirilən cərrahiyə alətlərlə onurğanın arxa birləşməsini və sümük transplantasiyasını əhatə edir. Bu əməliyyat zamanı onurğa sərt çubuqlarla düzəldilir, daha sonra onurğa birləşməsi aparılır. Onurğanın birləşməsi onurğanın əyri sahəsinə bir sümük greftinin əlavə edilməsini nəzərdə tutur ki, bu da iki və ya daha çox fəqərə arasında möhkəm birləşmə yaradır. Onurğaya bağlanan metal çubuqlar, onurğa birləşməsinin qüvvəyə mindiyi müddətdə onurğanın düz qalmasını təmin edir.
- Anterior yanaşma: Anterior onurğa yanaşmasının bir sıra potensial üstünlükləri var: deformasiyanın daha yaxşı korreksiyası, xəstənin daha tez reabilitasiyası, onurğanın mobilizasiyasının yaxşılaşdırılması və daha az seqmentin birləşməsi.
Dekompressiv laminektomiya: Sinirlər üçün daha çox yer yaratmaq üçün fəqərələrin təbəqələri (damları) çıxarılır. Skolioz və onurğa stenozu mövcud olduqda, onurğa alətləri ilə və ya onsuz bir spinal birləşmə tez-tez tövsiyə olunur. Füzyonu artırmaq və onurğanın qeyri-sabit sahələrini dəstəkləmək üçün müxtəlif cihazlardan (vintlər və ya çubuqlar kimi) istifadə edilə bilər.
Minimal invaziv cərrahiyyə (MIS) : Fusion bəzən MIS vasitəsilə daha kiçik kəsiklər vasitəsilə həyata keçirilə bilər. Qabaqcıl flüoroskopiyanın (əməliyyat zamanı rentgen) və endoskopiyanın (kamera texnologiyası) istifadəsi kəsiklərin və aparatların yerləşdirilməsinin dəqiqliyini yaxşılaşdıraraq, MIS yanaşmasını təmin edərkən toxuma travmasını minimuma endirmişdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bütün hallar bu şəkildə müalicə edilə bilməz və istifadə edilən cərrahi üsula bir sıra amillər kömək edir.
Skolioz xəstələrinin böyük bir hissəsi cərrahiyyə əməliyyatından faydalansa da, əməliyyatın hər bir fərddə əyri inkişafı və simptomları dayandıracağına zəmanət yoxdur.